بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان: بررسی تطبیقی رویکردهای خاورشناسان و سلفیه در مسأله جانشینی پیامبر اکرم ص
استاد راهنما: حجت الاسلام دکتر محمد معینی فر
استاد مشاور: حجت الاسلام دکتر حسین حبیبی تبار
دانش پژوه: سید محمد سلطانی
تاریخ دفاع: زمستان 1396
بيان مسأله و تعیین قلمرو آن
مسأله جانشینی پیامبر اکرم از مهمترین مسائل صدر اسلام تا کنون و اصلیترین وجه تمایز تشیع با سایر فرق اسلامی بوده است. از این رو، اندیشمندان شیعه کتب و مقالات بیشماری درباره آن نگاشته¬اند. از بزرگترین این آثار می‌توان از «احقاق الحق» علّامه شهید شوشتری، «عبقات الانوار» میرحامدحسین لکنهوی و «الغدیر» علامه امینی نام برد.
سلفیه نیز در کتب و مقالات زیادی به تبیین دیدگاه خویش و نقد و بررسی دیدگاه شیعه پرداخته‌اند که می¬توان برای نمونه به «منهاج السنة النبویة» ابن تیمیه و «اصول مذهب الشیعه الإمامیة» نوشته ناصر القفاری اشاره نمود.
اما خاورشناسان از ابتدا بهخاطر قدرت سیاسی و جمعیت کمتر شیعیان، اسلام را از دیدگاه اهل سنّت و منابع آنها که بیشتر در دسترس غربیان بوده است، مورد بررسی قرار داده¬اند. بنابراین کمتر می¬توان تحقیقات بنیادینی درباره این موضوع در آثار اولیه آنها به¬دست آورد. دکتر سید حسین نصر در مقدمهشان بر کتاب «شیعه در اسلام» مینویسد:
«در آثار اروپایی موجود، «تشیع» به صورت یک فرقه فرعی معرفی شده و با تقلیل علت وجودی آن به یک نزاع صرف سیاسی و اجتماعی، کمتر به علل دینی پیدایش شیعه توجه شده است. حتی در تحقیقات مربوط به شیعه، بیشتر آن¬ها به فرقه اسماعیلیه اختصاص یافته است که نشان می¬دهد فرقه امامیه را حتی در حد فرقه اسماعیلیه نیز ندانسته¬اند».
از حدود یک و نیم قرن پیش – یعنی از سال 1874 میلادی- که گلدزیهر - خاورشناس مشهور مجارستانی- مقالهای دربارهشیعه نوشت، غربیان کمکم با منابع شیعی آشنایی بیشتری پیدا نموده و تحقیقات آکادمیکی درباره منابع و عقاید شیعیان داشتهاند. امروزه حتی شیعیانی که سال¬ها در ایران و حتی حوزه علمیه قم درس خواندهاند، در مراکز شیعهشناسی غرب مشغول تدریس و تحقیقاند. با این حال مسأله جانشینی پیامبر¬اکرم9 همچنان کمتر مورد بررسی تفصیلی قرار گرفت و خاورشناسان عمدتاً در خلال بحثهایشان اشاراتی گذرا بدان نمودند. کتاب «جانشینی محمد9» نوشته ویلفرد مادلونگ اولین کتابی است که مستقلاً به این موضوع پرداخته است.
آنچه معمولاً از نظر علاقه¬مندان به موضوع جانشینی پیامبر اکرم 9 و حتی بسیاری از پژوهشگران این حوزه مغفول واقع می¬شود آن است که این مسأله را از زوایای بسیار مختلف می¬توان مورد بررسی قرار داد. بنابراین برای ایشان جالب توجه خواهد بود که بدانند شیعیان، سلفیه و خاورشناسان رویکردهای مختلفی در بررسی این موضوع به کار گرفته¬اند.
در مجموع می¬توان گفت:
شیعیان برای بررسی ابعاد مختلف امامت رویکردهای مختلف تاریخی، کلامی، نصّ¬گرایانه(قرآنی-روایی)، فلسفی و عرفانی را مورد استفاده قرار داده¬اند.
سلفیه مانند سایر اهل سنّت از آن¬جاکه امامت را بحثی فرعی و از اعمال مکلّفین دانسته¬اند، در علم فقه که مربوط به اعمال مکلفین است این بحث را پیگیری نموده¬ و عمدتاً رویکرد کلامی و فلسفی به آن نداشته-اند. بنابراین طرح این موضوع در برخی از کتب کلامی ایشان، از باب ردّ نظریه تنصیصی بودن امامت و اثبات مشروعیت خلافت خلفا بوده است. رویکرد تاریخی و نصّ¬گرایانه نیز به ویژه در پاسخ به عقیده شیعه در تنصیصی بودن امامت، مورد توجه آنان بوده است. البته برخی از ایشان که قائل به نصّ جلی یا خفی بر خلافت ابوبکر بوده¬اند به آیات و روایات نبوی9 و سنّت صحابه استناد نموده¬اند. گاهی نیز استناد به این موارد برای اثبات مشروعیت خلافت وی بوده است و نه تنصیصی بودن آن. در دهه¬های اخیر رویکرد نصّ¬گرایانه تهاجمی نیز در دستور کار برخی وهابیون قرار گرفته است که با مراجعه انتقادی به منابع شیعی سعی در به چالش کشیدن مبانی تشیع داشته¬اند.
خاورشناسان ابتدا صرفاً رویکردی تاریخی داشته و تحت تاثیر منابع سنی، نظری مشابه آنان در مسأله جانشینی داشته¬اند. با مراجعه بیشتر به منابع شیعی روز به روز بر خاورشناسانی که آراء نزدیکتری به شیعه دارند افزوده میشود. این روند حتی در آنان که رویکرد تاریخینگری دارند مشهود است. در دهه-های اخیر رویکرد پدیدارشناسانه توسط افرادی چون هانری کُربن پیگیری شد که عمدتاً با مراجعه به منابع عرفانی شیعی سعی در کشف حقیقت امامت در میان شیعیان داشته¬اند. در سالهای اخیر مادلونگ راه را برای رویکرد قرآنی تازه¬ای در تحقیقات غربی باز نموده است که همچنان بکر مانده و نیازمند تکمیل و گسترش آن توسط محققان به ویژه شیعیان است.
در این رساله با روش کتابخانه¬ای به گردآوری و بررسی این رویکردها و نتایج حاصل آن پرداخته شده است.
فهرست مطالب
مقدمه 5
بيان مسأله و تعیین قلمرو آن 5
اهمیت موضوع 8
اهداف و فوائد علمی تحقیق 9
اهداف و نتایج کاربردی تحقیق 9
سؤالات تحقیق 10
پیشینه تحقیق و نوآوریهای این رساله 10
روش تحقیق 11
بخش اول: مفاهیم و کلیات 13
مقدمه 15
فصل اول: مفاهیم 15
جانشینی پیامبر اکرم 9 15
سلفیه 26
خاورشناس (مستشرق) 29
فصل دوم: کلیات 31
رویکردهای مختلف به مسأله جانشینی پیامبر اکرم9 31
رویکردهای شیعیان به مسأله جانشینی پیامبر اکرم9 39
بخش دوم: رویکردهای سلفیه به مسأله جانشینی پیامبر اکرم (ص) 49
مقدمه 51
فصل اول: رویکرد فقهی سلفیه 51
فصل دوم: رویکرد تاریخی سلفیه 54
فصل سوم: رویکرد نصگرایانه سنتی (دفاعی) و وجوه استدلالات سلفیه 56
آیات قرآنی مورد استدلال برای مشروعیت خلافت ابوبکر 56
روایات نبوی(ص) مورد استدلال برای مشروعیت خلافت ابوبکر 58
سنّت صحابه مورد استدلال برای مشروعیت خلافت ابوبکر 59
شبهه در دلالت نصوص امامت امام علی7 60
فصل چهارم: رویکرد نصگرایانه جدید (تهاجمی) و وجوه استدلالات سلفیه 61
فصل پنجم: رویکرد کلامی و وجوه استدلالات سلفیه 65
اجماع امت بر خلافت ابوبکر نشانه مشروعیت آن است 65
نصب عامل تفرقه 65
ناسازگاری امامت با دموکراسی 66
بخش سوم: رویکردهای خاورشناسان به مسأله جانشینی پیامبر اکرم (ص) 67
مقدمه 69
فصل اول: رویکرد تاریخی 70
الف) قبول دیدگاه رایج اهل سنّت مبنی بر عدم تعیین جانشین توسط پیامبر اکرم 9 71
ب) قبول دیدگاه شیعی مبنی بر تعیین امام علی7 به جانشینی توسط پیامبر اکرم9 79
ج) اتخاذ موضع بی طرف و صرف توصیفگری 82
فصل دوم: رویکرد قرآنی خاورشناسان 87
ویلفرد مادلونگ و آغاز رویکرد قرآنی 89
بررسی و نقد رویکرد قرآنی مادلونگ 97
بازتاب رویکرد قرآنی مادلونگ در آثار خاورشناسان 98
فصل سوم: رویکرد پدیدارشناسانه 106
بخش چهارم: بررسی رویکردهای سلفیه و خاورشناسان 111
مقدمه 113
بررسی رویکرد فقهی سلفیه 113
بررسی رویکرد تاریخی سلفیه و خاورشناسان 115
بررسی رویکرد تاریخی-نصّگرایانه سلفیه 116
بررسی رویکرد قرآنی خاورشناسان 117
بررسی رویکرد پدیدارشناسانه خاورشناسان 118
نتیجهگیری و پیشنهادات 119
منابع فارسی و عربی 125
منابع انگلیسی 130
