برگزاری سلسله نشست های مرجعیت قرآن کریم

سلسله نشست های مرجعیت علمی قرآن کریم 

ارائه دهنده: حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی محمدی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ و مدیر گروه علوم قرآنی

دبیر علمی: حجت‌الاسلام والمسلمین حمید محمدی دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث و کارشناس پژوهش تفسیر موسسه عالی ائمه اطهار علیهم 

زمان: چهارشنبه اول اسفندماه ساعت ۱۸:۴۵
 

بسم الله الرحمن الرحیم

گزارش نشست با موضوع مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه امام خمینی (ره)

در آغاز نشست، دبیر علمی حمید محمدی با خیر مقدم به اساتید و دانش پژوهان، به چندبعدی بودن شخصیت امام پرداخت. او امام را به عنوان فقیهی عمیق، فیلسوفی زبردست، سیاست‌مداری آینده‌نگر، عارفی روحانی و مفسری با دیدگاه ژرف معرفی کرد.

دبیر علمی توضیح گفت:

در این نشست قصد داریم یکی از مبانی امام خمینی را درباره تفسیر قرآن بررسی کنیم و آن مرجعیت علمی قرآن است. او بیان کرد که سه دیدگاه درباره مرجعیت علمی وجود دارد: دیدگاه حداکثری است که معتقد به وجود تمام علوم در قرآن است، دیدگاه دوم بر این باور است که قرآن صرفاً برای هدایت نازل شده و نمی‌توان از آن در علوم دیگر بهره برد، و دیدگاه سوم که میانه‌رو و متعادل است و هم‌اکنون توسط پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن دنبال می‌شود.

ایشان اشاره کردند که هدف این جلسه، بررسی دیدگاه امام خمینی (ره) در این خصوص می‌باشد و برای این منظور از حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محمد علی محمدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ و مدیر گروه علوم قرآنی استفاده خواهیم کرد.

ارائه دهنده

دکتر محمد علی محمدی در ابتدا به نقش روحانیت در انقلاب و دفاع مقدس اشاره کرد و آن را امری مهم دانست و به جایگاه امام و مغفول ماندن اندیشه های ایشان اشاره کرد. ایشان در ادامه در مورد اندیشه مرجعیت امامی از منظر امام خمینی بیان فرمودند:

با توجه به اهمیت قرآن کریم به عنوان کتابی که هدایت الهی را به بشر نشان می‌دهد، مسئله مرجعیت علمی قرآن باید از منظر امام خمینی بررسی شود. امام خمینی قرآن را نه تنها منبعی برای هدایت دینی بلکه مرجعی علمی می‌دانستند که می‌تواند به تمامی جوانب زندگی، از جمله سیاسی، اقتصادی و فرهنگی پاسخ دهد. با این حال، مفهوم دقیق مرجعیت علمی قرآن و حدود و ثغور آن کمتر مورد بررسی قرار گرفته است و این مسئله نیازمند پژوهش و تبیین بیشتری است.

اهمیت بررسی دیدگاه‌های امام خمینی در این موضوع از آن جهت است که ایشان نه تنها برای شیعیان بلکه برای تمامی مسلمانان و حتی برخی غیرمسلمانان الگوی بی‌بدیلی محسوب می‌شوند. اندیشه‌های امام درباره مرجعیت علمی قرآن، نشان‌دهنده نگاهی جامع به هماهنگ‌سازی اهداف علوم با اهداف نزول قرآن است. امام خمینی تأکید داشتند که برای دستیابی به سعادت واقعی، علوم باید در خدمت قرآن و اهداف والای الهی باشند. این دیدگاه نه تنها در حیطه علوم دینی، بلکه در تمامی دانش‌ها از جمله علوم طبیعی و انسانی نیز کاربرد دارد و می‌تواند در حل بسیاری از مشکلات جوامع مسلمان راهگشا باشد.

دکتر محمدی در ادامه فرمودند:

 از دیدگاه امام خمینی، عمده مشکل جامعه مسلمین ناشی از مهجوریت قرآن کریم است. امام بر این باور بودند که دوری از قرآن نتایج ناگواری برای جوامع اسلامی به دنبال داشته است و تأکید داشتند که قرآن باید در تمام جنبه‌های زندگی مسلمانان حاضر باشد. مهجوریت قرآن به‌معنای عدم توجه به عمق آموزه‌ها و محتوای آن است و این نیازمند مرجعیت علمی قرآن است.

ایشان در ادامه فرمود: مرجعیت علمی به معنای این است که قرآن مرجع و منبع اصلی در تمامی زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باشد. امام خمینی (ره) بر آن است که قرآن کریم مسائل مهمی برای جامعه دارد اما متأسفانه این مسائل مهجور باقی مانده‌اند. به باور ایشان، راه حل مشکلات جوامع اسلامی در گرو بازگشت به قرآن و پذیرش مرجعیت آن است.

دکتر محمدی در بررسی مفهوم مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه امام خمینی، گفتند باید به دو واژه کلیدی «مرجعیت» و «علم» توجه کنیم.

مرجعیت: در لغت، به معنای محلی است که به عنوان مرجع و مورد رجوع در نظر گرفته می‌شود، یعنی جایی که افراد به آن مراجعه می‌کنند و از آن پیروی می‌نمایند.

علم: در لغت، به معنای دانستن، یقین کردن، و دانش است. در اصطلاح، علم به مجموعه‌ای از دانش‌های بشری اطلاق می‌شود، شامل علوم عقلی، نقلی و شهودی. از دیدگاه امام خمینی، تمام این علوم باید به قرآن ارجاع داده شوند و با آن هماهنگ باشند.

امام خمینی، علم را دانشی تعریف می‌کردند که تحت نظر و تفکر و برهان قرار دارد و مکاشفات و مشاهدات را جدا از علم مباحث عادی می‌دانستند. ایشان معتقد بودند که حتی اگر مکاشفات جزو علوم نباشند، باید مطابق با مرجعیت علمی قرآن باشند و با آن هماهنگ شوند. به این معنا که هر دانش یا مکاشفه‌ای که با قرآن در تضاد باشد، باید مورد بازنگری و ارزیابی واقع شود.

دکتر محمدی دانشمندان علوم را به دو دسته آلی و اصالی تقسیم کرده‌اند. علوم آلی مانند ادبیات یا منطق هستند که به خودی خود مطلوب نیستند بلکه به عنوان ابزاری برای انتقال صحیح مفاهیم و درست‌اندیشی به‌کار می‌روند. بر اساس روایت نبوی، علوم به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند که از نگاه امام خمینی، انسان در سه نشئه و مقام وجود دارد: نشئه آخرت و عالم غیب (روحانیت و عقل)، نشئه برزخ (خیال) و نشئه دنیا (عالم شهادت). هر یک از این مقامات، کمال و تربیت خاص خود را می‌طلبند و انبیا متکفل ارائه دستورالعمل‌های متناسب با آن هستند. بر این اساس، علوم به سه دسته عقلی (عقائد)، قلبی (اخلاق) و ظاهری (فقه) تقسیم می‌شوند.

امام خمینی دانش‌هایی مانند پزشکی و نجوم را در صورتی که به یکی از این سه علم کمک کنند، از نوع علوم آلی می‌دانستند.

یکی از مسائل کلیدی در بحث مرجعیت علمی قرآن، تبیین علم اسلامی است. سؤال این است که آیا می‌توانیم از علوم طبیعی و انسانی مانند شیمی و فیزیک به عنوان علوم اسلامی یاد کنیم؟ امام خمینی این ایده را که علوم به اسلامی و غیر اسلامی تقسیم می‌شوند رد کرده و تأکید داشتند که اسلامی شدن دانشگاه به معنای تغییرات بنیادی در سیستم آموزشی است تا همگام با پیشرفت دانشجویان باشد و به نیازهای ملت پاسخ دهد. دانشگاه‌ها باید استقلال علمی داشته باشند و تحت نفوذ شرق یا غرب نباشند.

در نهایت، امام خمینی معتقد بودند که علم زمانی اسلامی است که در خدمت اسلام و با اهداف اسلامی هماهنگ باشد. علمی که به پیشرفت اسلام کمک نمی‌کند یا از اهداف تربیتی اسلامی دور می‌شود، نمی‌تواند به‌طور حقیقی اسلامی باشد؛ زیرا قرآن کریم به همه امور از جمله علوم نگاهی جامع و فراگیر دارد.

دکتر محمدی از دیدگاه امام خمینی، تفاوت اصلی علوم اسلامی و غیر اسلامی در توجه به معنویت و ارزش‌های الهی است. در حالی که علوم غیر اسلامی عمدتاً بر ماده تمرکز دارند، علوم اسلامی علاوه بر ماده، به معنویت و توحید نیز توجه می‌کنند. اسلام به علوم طبیعی نگاه استقلالی ندارد و همه علوم را به سوی وحدت و توحید هدایت می‌کند. این نگاه به علوم، از ریاضی و پزشکی گرفته تا هندسه و ستاره‌شناسی، باید با اهداف الهی هم‌سو باشد.

دکتر محمدی در ادامه فرمود: باید به چند نکته اساسی توجه کنیم. یکی از چالش‌های مهم، تعریف قلمرو مرجعیت علمی قرآن است. سوال اصلی این است که آیا مرجعیت علمی قرآن شامل تمامی دانش‌ها، از جمله ریاضی، فیزیک، تاریخ، فلسفه و غیره می‌شود؟ پاسخ به این سوال بستگی به تعریفی دارد که از مرجعیت علمی ارائه می‌دهیم.

اگر مرجعیت علمی را به معنای صرفاً استفاده از قرآن به عنوان منبع علوم بدانیم، ممکن است به پرسش‌هایی بربخوریم که آیا قرآن می‌تواند منبع تمامی علوم حتی فیزیک و شیمی باشد؟ اگر مرجعیت به معنای هماهنگی اهداف علمی با اهداف قرآنی باشد، در این صورت قلمرو مرجعیت علمی گسترده‌تر می‌شود، زیرا همه علوم باید در خدمت قرآن و اهداف آن، که کمال بشریت و تقرب به خداست، قرار گیرند.

برداشت ما از نظریه امام خمینی این است که مرجعیت علمی بیشتر در هماهنگ‌سازی اهداف علوم با اهداف قرآن معنا پیدا می‌کند. قرآن به عنوان کتابی زنده و الهی، بیشتر از هر چیز به دنبال تربیت و انسان‌سازی است و از این منظر می‌توان گفت که هر علمی که در تحقق این اهداف قرآنی مشارکت کند، تحت مرجعیت علمی قرآن قرار می‌گیرد.

در نهایت، مبانی مرجعیت علمی قرآن شامل پیش‌فرض‌ها و اصولی است که به ما کمک می‌کند تا مؤلفه‌ها، قلمرو و چالش‌های مرجعیت علمی را بهتر درک کنیم. این مبانی به عنوان خطوط کلی و نظری هستند که به بحث جهت می‌دهند و شامل گزاره‌های خبری و پیش‌فرض‌هایی درباره قرآن و حجیت آن می‌شوند.

در پایان دکتر محمدی به سوالات برخی از دانش پژوهان پاسخ دادند.

در پایان جلسه دبیر علمی از دکتر محمدی بابت ارائه مرجعیت علمی از نگاه امام خمینی تشکر کرده و  برای شرکت کنندگان دعا کردند.