بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان: تشبیه و تجسیم در اندیشه اهل سنت
استاد راهنما: آیت الله شیخ نجم الدین طبسی
استاد مشاور:آیت الله علی نظری منفرد
محقق: ابوالحسن رزاقی
سال دفاع:1390 شمسی
چکیده
آنچه پیش رو دارید رساله ای است با عنوان تشبیه وتجسم در اندیشه اهل سنت که با رویکردی آسیب شناسانه و ناظر به بحثی کلامی است .
ارزش و اهمیت عقاید که همان شالوده حقیقی و جوهری اسلام است راقم این سطور را واداشته که این موضوع را به عنوان رساله سطح 3 انتخاب و در همین زمینه به تحقیق و پژوهش بپردازد که حاصل آن نوشتاری است که تقدیم می- گردد.
از موضوعات مهمی که از گذشته تاریخ اسلام تا کنون، امت اسلامی به نوعی مواجه و درگیر با آن بوده ،مباحث اعتقادی عموماً و توحید و خداشناسی خصوصاً بوده است. خداوند در قرآن کریم خود را با اسماء صفاتی ستوده است و به مسلمانان دستور داده که حضرتش را با آن اسماء و صفات بخوانند .
به یگانگی خدا ایمان آورند و از شرک ، دو گانه یا چندگانه پرستی پرهیز و اجتناب کنند.
اصول دین ما مسلمانان، اولین و محوری ترین رکن از ارکانش را توحید و یگانه پرستی تشکیل می دهد و بدون آن هیچ اسلامی و ایمانی شکل نمی گیرد.کلمه توحید چنین جایگاه رفیعی دارد.
با وجود این مطلب، مع الاسف بحث توحید و شرک در طی تاریخ هزار واندی ساله اسلام ،دستخوش فهم و تفسیر ها و تاویل های متفاوت و بعضاً متعارضی گشته است که موارد متعددی از آن ، کاملا در تضاد با روح دین و حقیقت توحید است .
آنچه که انگیزه اصلی برای تدوین این رساله بوده، باز شناسی خطوط اصلی و حقیقی فهم توحید که بر گرفته از تعریف پیامبر و آل طاهرینش بوده و واضح کردن جریان ها ی انحرافی و بیراهه روی در اصول اعتقادی اسلام که از جمله مهمترین و اساسی ترین آن بحث توحید است، می باشد.
در این پژوهش ضمن تعریف و توصیف تجسیم و تشبیه ، به سراغ فرقه های نام و نشان دار از این جریان یعنی مشبهه و مجسمه و پایه گذارانشان ، فرهنگ سازان این گروهها و سیر تاریخی تکوین وتطور آنان رفته ایم.
یکی از رشته های بحث در این رساله تبیین و توضیح راه حل هاست به این معنی که اگر دنبال خروج از آفت تشبیه و تجسیم زدائی از عقائد دینی هستیم باید با استفاده از ابزار تأویل به این مهم اقدام کرد.
از جمله محورهای بحث، پرداختن به نقش کتب محرّف مانند تورات و نیز تأثیر علمای یهود که اسلام را دستخوش هجمه های سنگین خود کرده بودند. نفوذ افکار علمای یهود به درون حوزه اسلام بمنزله وزش بادهای مسمومی بوده که مسلمانان صدر اسلام را تحت تاثیر خود قرار داده است.
نقطه بحث دیگر عبارت از نقش مذاهب اهل سنت در این ماجراست .آیا همه فِرَق چهارگانه اهل سنت درگیر با تشبیه و تجسیم اند یا خیر؟ نقش حنابله در این میان به چه میزان است؟
از نکات مورد توجه در این نوشتار پرداختن به موضوع پالایش احادیث صحیح از سقیم در کتب اهل سنت است که با ملاحظه احادیث موضوعه و جعلی راه یافته به کتب اهل سنت مشخص می شود که وجود همین احادیث در دامن زدن به اندیشه تشبیه و تجسیم فراوان نقش داشته است.
و در پایان باید اذعان کرد که از ریشه ها و علل اصلی این کجروی در فهم توحید و در غلتیدن در این بیراهه ها عبارت است از گم شدن از مسیر و راه اهل بیت علیهم السلام .
راستی اگر اهل سنت به طور عام به وصیت پیامبر صلی الله علیه وآله در حدیث ثقلین عمل می کردند گرفتار این بلیه فکری و اعتقادی می شدند؟آیا اگر راه خود را از مسیر خاندان پیغمبر جدا نمی کردند ما شاهد این همه فرقه سازی ها در طول تاریخ که بعضا منجر به جنگ های خونین بین مسلمانها شده است، بودیم؟ هرگز.
خواننده محترم از لابلای این سطور خود شاهد خواهد بود که واکاوی گروه ها و جریان های تشبیه وتجسیم به طور جد مد نظر نویسنده بوده و پاسخ به چرایی پیدایش این گروه ها هدف پی گیری شده در این رساله است که سئوال اصلی را شکل داده است.و تا جایی که منابع اجازه می داده به شناسایی خطوط فکری و بعضا برجسته کردن دسیسه های موجود برای پایه گذاری این رسم فکری، بوده است.
فهرست مطالب پایان نامه
تقدیر وسپاس؛ 3
چکیده سخن؛ 4
فهرست مطالب پایان نامه 6
مقدمه
در چرایی پیدایش تشبیه و تجسیم 12
الف-تبیین مسئله پژوهشی 13
ب) پيشينه بحث 13
ج) سؤال اصلي 14
د) سؤالات فرعي 14
هـ) ضرورت این نوع تحقيق 14
و) فرضيه تحقيق 15
ز) روش توصيفي در این تحقیق 15
ح) بخش‌ها و فصول رساله 15
بخش اول
مفهوم شناسی تشبیه وتجسیم 17
فصل اول
تعریف تشبیه 17
شناخت فرقه مشبهه....................................................17
تعریف تجسیم 19
شناخت فرقه مجسمه....................................................19
معرفی فرقه ظاهری 23
فرقه شناسی تشبیه و تجسیم 23
فرقه های مجسمه و مفوضه : 23
مفوضه یا اهل تفویض؛ 23
حسیون؛ 24
جهمية 24
تفکیک مذاهب اهل سنت در باب الوهیت و توحید 25
مذهب اول: 25
مذهب دوم : 27
مذهب سوم : 27
مذهب چهارم : 27
توضیحی راجع به مذهب چهارم: 28
دیدگاه مثبت ائمه اربعه اهل سنت راجع به تشبیه و تجسیم...................................................................................................29
فصل دوم
عوامل شکل گیری اندیشه تشبیه و تجسیم در بین مسلمین 31
1-عامل تاریخی 31
2-عامل سیاسی : 32
نقش عمر در ترویج اندیشه تشبیه و تجسیم 33
نقطه آغاز اندیشه تشبیه و تجسیم در عصر خلافت عمر(عصر راهیابی) 33
کعب الاحبار خزانه علم عمر 33
نمونه هایی از تعالیمی که کعب به عمر آموخته است؛ 34
کعب الاحبار خبر از قتل عمر می دهد: 36
منع تدوین حدیث توسط خلیفه و آزاد گذاشتن کعب الاحبار برای بیان روایات اسرائیلیات 36
کعب الاحبار یا منبع علمی یهودیان 37
مشارکت معاویه و بنی امیه درشکل گیری تجسیم و تشبیه یهودی در بین مسلمین 40
نمونه هایی از پرسش های تفسیری معاویه 40
3-عامل اعتقادی و مذهبی: 41
حنابله با اینهمه انحراف، مذهب شیعه را متهم به کفر و انحراف می کنند! 43
تعصب شدید علمای اهل سنت نسبت به صحیحین اجازه اصلاح روایات تجسیم را نمی دهد 43
اعتراف شیخ محمد کوثری؛ 44
4-عامل فرهنگی : 45
فرهنگ سازان تشبیه و تجسیم 45
شاگردان وهب منبّه : 46
احترام ویژه اهل سنت نسبت به صاحبان اندیشه تشبیه و تجسیم 48
5- عامل اجتماعی و روانی: 49
و عامل دیگر؛ 50
فصل سوم
پایه گذاران تشبیه و تجسیم و بررسی کارنامه کعب الاحبار 54
یهودیان یا پیشگامان قول به جسمیت خداوند 54
زندگینامه کعب الاحبار 54
ضربه های اَحبار یهود به مسلمین 55
أبو هريرة وعبد الله بن عمرو بن عاص از شاگردان كعب الأحبار 55
احادیث کعب الاحبار در صحیحین 56
نمونه هایی از روایات منقول تورات از زبان ابی هریره 57
نقد وبررسی 58
چگونگی راهیابی ابو هریره به حضور کعب الاحبار 58
شگردهای خاص کعب در بیان روایات تورات ونقش او در فتنه بین مسلمین 59
حضور کعب در عصر حکومت معاویه در شام 59
فصل چهارم:
وهابیت و مسئله تجسیم 61
خدای وهابیون اینگونه است 61
خداى وهابی ها، جسمى مادى است.! 61
ابن بطوطه جهانگرد مسلمان از دیدارش با ابن تیمیه گزارش می کند 61
خداى وهابيان به شكل آدم است! 62
عدم امکان تبرئه حنابله از اعتقاد به تجسیم 64
وهابیت یا یهودیت جدید 65
فصل پنجم
موضعگیری صریح ائمه اطهار علیهم السلام درقبال تجسیم یهودی 66
امام باقر کعب الاحبار را تکذیب می کند. 66
امام صادق و مقابله با روایات تورات 67
علی علیه السلام دیدن با چشم دل را اثبات می کند و دیدن با چشم سر را نفی می کند 67
سؤال ذعلب یمانی از امیرالمومنین که آیا خدایت را دیده ای؟ و نفی رؤیت حسی خداوند 68
پاسخ به یک شبهه از زبان امام علی علیه السلام: 71
نقش صحابه در نفی تشبیه و تجسیم 73
ابن عباس و مقابله با روایات تشبیه و رؤیت 73
بخش دوم
راه حل ها 74
فصل اول
شناخت توحید 75
بررسی صفات سلبیه خداوند 75
تنزيهات خدا در قرآن 75
جمله های تنزیهی و تسبیحی در قرآن 77
صفات سلبيه حقتعالى و تعداد آنها 78
واجبالوجود از مقولات خارج است. 80
تنزیه خداوند با نفی جسمیت از او 80
دیدگاه شیخ طوسی در نفی جسمیت خداوند سبحان با استدلال به سوره اخلاص 81
بررسی و نقد رؤیت خداوند 81
نتیجه تفسیر از این آیه 83
علمای شیعه و تجسیم زدائی از اندیشه اسلامی 83
علامه حلی و نفی جسمیت از خداوند 83
خداوند جسم نيست. 83
خداوند در جهت نيست. 84
خداوند با چيزى متحد نيست. 84
خداوند در غير خود حلول نمىكند 84
فصل دوم
پیامبر و ائمه اطهار ، پیشوایان توحید ناب 86
پیامبر توحید ناب را به امت آموزش می دهد: 86
خلاصه اعتقادات شیعه مورد تنزیه خداوند 87
نتیجه گیری و جمع بندی : 86
خلاصة اعتقاد ما، تنزيه خداوند ونفي تشبيه 86
نتیجه گیری و جمع بندی................................................................................................................ 88
فصل سوم
شناخت تأویل 89
قرآن و تأویل؛ 90
توجه به سه نكته در باره معناى" تاويل" 91
علمِ تأویل در نزد خدا، آنگاه نزد ائمه اطهار (ع) است. 91
جایگاه تاویل در بین شیعه 92
امام علی بن ابی طالب بخاطر تأویل می جنگد 92
ابن عباس به دعای پیامبر صاحب علم تاویل است . 93
تأويل در نزد أهل سنت و اثبات آن 93
گفتار فخر رازی در مورد تاویل 94
فصل پاياني
پالایش احادیث...........................................................................................................................................95
سخن آخر.................................................................................................................................................99
منابع تحقیق.............................................................................................................................. 102
