گزارش نشست علمی: بررسی معیار مکی و مدنی بودن آیات از دیدگاه شهید صدر (ره)
نشست علمی با همکاری معاونت پژوهش مؤسسه آموزش عالی مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام) در تاریخ 26 خردادماه در این مرکز برگزار شد. موضوع این نشست، بررسی معیار مکی و مدنی بودن آیات از دیدگاه شهید صدر (ره) بود که توسط حجت‌الاسلام و المسلمین مظفری ارائه گردید و نقدهایی از سوی حجت‌الاسلام و المسلمین اصغر زمانی به آن وارد شد.
در آغاز نشست، دبیر جلسه، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا عباسلو، ضمن تقدیر و تشکر از برگزارکنندگان و تبریک دهه امامت و ولایت، به مناسبت شهادت جمعی از فرماندهان و دانشمندان هسته‌ای و مردم شریف ایران در حمله رژیم صهیونیستی تسلیت گفت و علو درجات آن‌ها را از خداوند منان خواستار شد. سپس از ارائه‌دهنده محترم خواست تا بحث خود را آغاز کند.
حجت‌الاسلام مظفری در ابتدای سخنان خود، سه معیار شهید صدر برای تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات را بیان کردند:
- زمان: آیات نازل‌شده قبل از هجرت مکی و آیات نازل‌شده بعد از هجرت مدنی هستند.
- مکان: آیات نازل‌شده در مکه مکی و آیات نازل‌شده در مدینه مدنی به شمار می‌روند.
- مخاطب: اگر آیه به مردم مکه خطاب شده باشد، مکی است.
شهید صدر به دیدگاه سوم انتقاد کرده و بیان می‌کند که آیات قرآن مخصوص دو گروه خاص نیست و قرآن برای عموم مردم نازل شده است. ایشان زمان هجرت را به عنوان ملاک تشخیص مکی و مدنی بودن آیات می‌پذیرند و آن را نقطه عطفی در حیات پیامبر اکرم (ص) می‌دانند که عبور ایشان از جنبه فردی و شخصی به جنبه اجتماعی و حکومتی را نشان می‌دهد. همچنین این معیار پیوندی با شریعت دارد.
در ادامه، حجت‌الاسلام مظفری به تشخیص آیات مکی پنج خصوصیت را بیان کردند:
- آیات مکی معمولاً کوتاه‌اند.
- بیشتر بر دعوت به اصل ایمان تأکید دارند.
- مباحث اخلاقی بیشتری را شامل می‌شوند.
- مجادله با کفار را در بر دارند.
- خطاب آیات غالباً «ایها الناس» است.
وی همچنین خصوصیات آیات مدنی را این‌گونه شرح داد:
- آیات مدنی معمولاً طولانی‌تر هستند.
- برهان و استدلال بیشتری دارند.
- به سخن از منافقین و مجادله با اهل کتاب می‌پردازند.
- بیشتر به شرح و تفسیر احکام می‌پردازند.
در موارد مشکوک، آیات با این خصوصیات سنجیده می‌شوند و نزدیک‌ترین خصوصیت به آن به عنوان آیه مکی یا مدنی شناخته می‌شود.
بخش دوم بحث به شبهات مطرح‌شده درباره آیات مکی و مدنی اختصاص داشت. برخی مستشرقان بر این باورند که قرآن تابع شرایط انسانی-اجتماعی و شخصی است و این شرایط تأثیراتی بر سبک و محتوای قرآن داشته است.
شبهات مطرح‌شده شامل موارد زیر بود:
- تفاوت شدید و خشونت‌آمیز بین سبک بخش مکی و مدنی قرآن.
- کوتاهی آیات مکی در مقایسه با جزئیات و تفصیلات آیات مدنی.
- عدم پردازش بخش مکی به جنبه تشریعی احکام، در حالی که بخش مدنی به تفصیل به این جنبه پرداخته است.
- نبود شواهد و مدارکی برای ایمان و اصول در بخش مکی.
در پاسخ به این شبهات، می‌توان گفت که این ویژگی‌ها منحصر به آیات مکی نیست بلکه در آیات مدنی نیز نوع تهدید و کوتاهی کلام و موارد دیگر وجود دارد و همچنین پیامبر اکرم (ص) و قرآن کریم تحت تأثیر فرهنگ زمانه خود نیستند، بلکه ایشان شرایط جامعه را در نظر می‌گرفتند.
ناقد محترم نیز به نقد و بررسی دو جنبه پرداختند:
الف- نقد ساختاری: تحقیق ارائه‌شده از لحاظ نگارش و رعایت نکات ویراستاری و ساختار علمی (از جمله ذکر مقدمه، پیشینه، نوآوری، نتیجه‌گیری و استناددهی) ناکافی بود.
ب- نقد محتوایی: نقص در نقل گزارش دیدگاه‌های شهید صدر (ره) و شمول ادله ذکرشده بر مدعای مورد بحث به چشم می‌خورد که در برخی موارد دلیل اعم از مدعا است
